Antik Yunan dünyasında bir sokak filozofu düşünün: Elinde fener, gündüz vakti “insan arıyorum” diye dolaşıyor. Bir kralın karşısında eğilmek yerine ona gölge etmemesini söylüyor. Bugün “eksantrik” diyerek geçiştirebileceğimiz bu figür, Sinoplu Diogenes’ti. Fakat onun hikâyesi sadece bir adamın değil, bir felsefenin – belki de tarihin en radikal toplumsal başkaldırılarından birinin – hikâyesiydi.
Kinikler (Cynics), yalnızca bireysel özgürlüğün değil, sistematik bir toplumsal reddin, bir yaşam biçimi olarak isyanın savunucusuydu. Nomos’un – yani yazılı ya da yazılı olmayan tüm sosyal kuralların, geleneklerin, ahlak kalıplarının – karşısına doğayı, yani physis’i koydular. Onlara göre yasa, görgü, sınıf, mülkiyet, hatta nezaket; bunlar insanın doğasına aykırı yapay maskelerdi. Maskeleri çıkarmak gerekiyordu. Hem de herkesin önünde, kalabalıkların içinde, kamuoyunun yargılayıcı bakışlarına aldırmadan.
Felsefi Gerilla: Diyojen, Krates ve Hipparkhia
Antik Atina, siyasi gösterilerin, retoriğin ve ikiyüzlü nezaketin merkez üssüydü. İşte Kinikler, bu yapay dünyanın orta yerine, bir tür “felsefi gerilla” gibi düştü. Diogenes, sokakta yaşamayı, teneke fıçıyı yuvaya tercih etti. Elbisesi, sözleri, alışkanlıkları toplumun her normuna hakaretti. Ama asıl dikkat çekici olan, bu tutumun bir gösteriş değil, felsefi bir tutarlılık içinde sergilenmesiydi. O, düşündüğü gibi yaşadı ve yaşadığı gibi düşündü. Onun bu “sokak felsefesi” çağlar ötesinden bize şu soruyu fısıldıyor: Biz gerçekten özgür müyüz, yoksa sadece kurallara uygun yaşıyoruz diye mi rahatız?
Diogenes’in öğrencisi Krates ve onunla birlikte yaşayan Hipparkhia, bu felsefeyi yalnızca sürdüren değil, dönüştüren isimlerdi. Krates, varlıklı bir aileden gelip bütün servetini dağıttı. Sebep? Para insanı kirletiyordu, özgürlük ancak yoksullukta mümkündü. Bugünün “gönüllü sadelik” akımları, minimalist yaşam tarzları belki onun ayak izlerinden yürüyor. Ama Krates’in attığı adım yalnızca maddi değil, ahlaki bir meydan okumaydı.
Hipparkhia ise sistemin iki kez hedef aldığı bir figürdü: Kadın olduğu için ve filozof olduğu için. Ataerkil Atina toplumunun ona biçtiği rolü elinin tersiyle itti. Taliplerini reddetti, Krates’le evlenmek için ailesine başkaldırdı. Evlendikten sonra da bir “filozof eşi” değil, bir “filozof” olarak yaşadı. Kamuya açık alanlarda tartışmalara katıldı, toplumun kadınlara biçtiği her normu açıkça ihlal etti. Bugün dahi kamusal alanda kadınların felsefi-siyasi tartışmalarda görünürlüğü tartışma konusuyken, Hipparkhia’nın yaşamı hâlâ sarsıcı bir örnektir.
Anaideia: Utanmazlığın Felsefi İsyanı
Kiniklerin yaşam tarzı, bir tür “kamu performansıydı.” Giyimleri, davranışları, tavırları bilinçli birer provokasyondu. Anaideia dedikleri “utanmazlık” hali, rastgele bir teşhir değil; doğanın inkâr edilemeyecek gerçekliğini kabullenişti. Tuvalet ihtiyacını gizlememek, açken yemek dilenmek, herkesin sustuğu yerde alaycı bir sözle müdahale etmek… Bütün bunlar, felsefi birer araçtı. Amaç, insanların alışkanlıklarını sorgulatmak, normların keyfiliğini açığa çıkarmaktı.
Onlar için felsefe kitaplarda değil, sokakta yazılıydı. Akademi’nin duvarları arasında steril düşünceler üretmek yerine, agorada yaşamı bir metne dönüştürdüler. Felsefeleri sadece teorik bir sistem değil, yaşanan bir reddiydi.
Ve bu yaşam biçimi yalnızca geçici bir başkaldırı değil, yeni bir ahlak biçimi önerisiydi. Stoacılığın kurucusu Kitionlu Zenon’un bu felsefeden etkilenmesi boşuna değildir. Stoacı erdem anlayışı, doğaya uygun yaşam fikri ve dış koşullara kayıtsızlık ilkesi, hep bu sokak filozoflarının radikal geleneğine borçludur – sadece daha “kibar” ve sistemli bir forma bürünmüştür.
Günümüze Yankısı: Yaşamın Ortasında Felsefe
Bugün hâlâ “normlara uymayan” insanlar toplumsal dışlanmanın hedefi olabiliyor. Görünüş, inanç, yaşam tarzı ya da cinsel yönelim gibi konularda sistemin dışında kalan bireyler, Kiniklerin zamanında olduğu gibi “toplumun huzurunu bozanlar” olarak yaftalanabiliyor. Hipparkhia’nın yaşadığı yargı, bugün farklı biçimlerde kadınların, muhaliflerin, azınlıkların yaşadığı yargıyla buluşuyor.
Kinikler bize sadece geçmişte bir felsefe okulunun mensupları olarak değil, yaşadıkları çağın “norm diktasına” karşı dimdik duran insanlar olarak sesleniyor. Ve bu ses hâlâ günümüz sokaklarında yankılanıyor:
Doğanın sesiyle yaşayın, dayatılan kurallara değil. Gerçek özgürlük, maskelerin düştüğü yerde başlar.
