“Eğer öküzlerin, atların ve aslanların elleri olsaydı ve resim yapabilselerdi, tıpkı insanlar gibi kendi tanrılarını çizerlerdi.”— Xenophanes
Antik Yunan dünyasında tanrılar, sadece inançların değil, aynı zamanda politik ve toplumsal yapının da mihenk taşıydı. Zeus’un gökleri titreten sesi, Hera’nın kıskanç öfkesi, Apollon’un kusursuz bedeni… Homeros ve Hesiodos’un kaleminden dökülen bu ölümsüz figürler, insanlığın tanrı tahayyülünün de bir aynasıydı. İşte tam da bu yerde, bu kabullenilmiş ilahi düzene karşı ilk büyük felsefi şüphe, İyonya’nın Kolophon kentinden bir adamın sesiyle yankılandı: Xenophanes.
Antropomorfizme Karşı İlk Büyük İtiraz
Xenophanes (M.Ö. 570 civarı), Homeros’un mitoslarını ezberleyen bir rhapsode, yani gezgin ozandı. Ancak o, yalnızca ezberlemekle yetinmedi—ezberin kendisini sorguladı. İnsanların tanrılarını neden hep insan biçiminde düşündüğünü sorguladı. Homeros’un tanrıları öfkeleniyor, kıskanıyor, savaş çıkarıyor, birbirini aldatıyordu. Oysa Xenophanes, şu basit ama radikal soruyu sordu: “Tanrılar neden bize bu kadar benziyor?”
Ona göre insanlar, tanrılarını kendi suretlerinde yaratıyordu. Etiyopyalılar kara derili ve basık burunlu tanrılar çizerken, Traklar açık tenli ve mavi gözlü tanrılara inanıyordu. Bu gözlem, yalnızca antropolojik değil, derin bir felsefi eleştiriydi: Tanrı tasarımı, kültürün ve insan algısının ürünüdür.
Tek ve Değişmez Bir Tanrı Tasarımı
Xenophanes tanrıları reddetmiyordu. Modern anlamda ateist değildi. Aksine, o tanrı fikrini daha yüksek bir düzeye taşımaya çalışıyordu. Onun önerdiği Tanrı, insan gibi olmayan bir varlıktı: bedeni yoktu, değişmezdi, her şeyi bilen ve her şeyi düşünen tek bir varlıktı. “Tüm varlıkları gören, tümünü duyan ama bunları bizim gibi yapmayan bir Tanrı.”
Bu tanım, yalnızca antik politeist inançlara değil, aynı zamanda doğrudan doğruya monoteizmin ilk felsefi kıvılcımı olarak da okunabilir. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam gibi tek tanrılı inançların henüz doğmadığı bir çağda, Xenophanes Tanrı’yı bir tür kozmik akıl, her şeyin ötesinde ama her şeyin içkin bir düzeni olarak tahayyül etmişti.
Doğa, İnanç ve Eleştirel Akıl
Xenophanes’in eleştirisi yalnızca tanrılara yönelik değildi; bu eleştiri bir düşünce devrimiydi. Doğayı açıklamak için mitolojiye başvuran anlayışı sorguluyor, insan bilgisinin sınırlarını kabul etmeye çağırıyordu. Bilgiye duyulan aşırı güveni değil, şüpheyi temel alan bu yaklaşım, onu yalnızca ilk dinsel eleştirmen değil, aynı zamanda ilk epistemolog (bilgi kuramcısı) da yapar.
Bu anlamda Xenophanes, Antik Yunan felsefesinde doğayı mitolojik değil rasyonel bir çerçevede kavrama yolunun öncüsüdür. Tanrıların yıldırımları savurduğu bir evrenden, doğa yasalarının işlediği bir düzene geçişin ilk adımlarından biridir onun düşüncesi.
Xenophanes Bugün Neden Hâlâ Önemli?
Bugün “insan, Tanrı’yı kendi suretinde mi yarattı?” sorusu, yalnızca teolojik değil, aynı zamanda psikolojik, sosyolojik ve kültürel bir tartışmanın da merkezindedir. Xenophanes, bu soruyu ilk kez ortaya atan kişidir. Onun gözlemleri, modern toplumların inanç sistemlerini sorgularken hâlâ pusula işlevi görüyor.
Örneğin; bir tanrının savaşçı, baba figürlü, otoriter olması, neden tarih boyunca erkek egemen toplumlarda daha çok öne çıkmıştır? Ya da tanrının sevgiyi, affı temsil eden bir kadın figür olması neden bazı kültürlerde daha baskındır? Tüm bu soruların kökeninde Xenophanes’in basit ama devrimsel sorusu yatar: İnandığımız tanrılar, aslında kimdir?
Bugünün Tanrı Tahayyülü: Yapay Zekâ, İktidar ve Yansıma
Xenophanes’in düşüncesi yalnızca dini değil, bugünkü bilimsel ve teknolojik gelişmeleri de düşündürmeye açıktır. İnsanlar bugün yapay zekâya da tıpkı tanrılara yükledikleri anlamları yüklüyorlar. Her şey bilen, her şeyi gören, her şeyi kontrol eden bir sistem… Peki bu da bizim yeni tanrımız mı olacak? Eğer öyleyse, bu Tanrı da bizim eksiklerimizle, korkularımızla ve arzularımızla mı şekillenecek?
Xenophanes’in uyarısı burada da geçerli: “Gördüğün Tanrı, senin aynandaki yansımandır.” Bu düşünce, hem inançta hem teknolojide hem de insanın kendi üzerine düşünmesinde, bir etik pusula olarak işlev görebilir.
Tanrıları Değil, Kendimizi Sorgulamak
Xenophanes’in cesareti, tanrılara değil, insanın kendine karşı gösterdiği bir eleştirel bilinç örneğidir. Onun mirası, yalnızca antik bir felsefecinin sözlerinde değil, her gün yeniden üretilen inançlarda, ideolojilerde, yapay tanrılarımızda, sistemlerimizde yaşamaya devam ediyor.
Ve belki de, bugün hâlâ şu soruyu sormak Xenophanes’in ruhuna sadık kalmak olacaktır:
İnandığım Tanrı, kimdir? Ve o Tanrıya inanarak aslında neyi haklı çıkarmaya çalışıyorum?
