Yoksulluk çoğu zaman mutfaktaki eksik tencereden, soğuk bir evin çıtırdayan duvarlarından, bir iş arayan elin titrek sabırsızlığından okunur. Ama en derin ve en sessiz yıkımı, insanın iç dünyasında açar. Dünya Sağlık Örgütü Bülteni’nde yayımlanan kapsamlı inceleme, aslında yıllardır duyulmak istenmeyen bir gerçeği yeniden gözler önüne seriyor: Yoksulluk yalnızca cepleri değil, zihni de tüketiyor; ruh sağlığını sessizce kemiriyor.
Londra Üniversitesi Hijyen ve Tropikal Tıp Okulu’ndan Vikram Patel ile Harvard’ın tıp antropoloğu Arthur Kleinman’ın yürüttüğü inceleme, 1990 sonrası yayımlanan 11 toplum temelli araştırmayı masaya yatırıyor. Afrika’dan Asya’ya, Latin Amerika’dan düşük—orta gelir grubundaki ülkelere kadar geniş bir coğrafyada yankılanan aynı sonuç: Yoksullukla depresyon ve anksiyete gibi yaygın ruhsal bozukluklar arasında güçlü, ürkütücü bir ilişki var.
Bu çalışmalar, yüzde 20–30 bandında seyreden ruhsal bozukluk oranlarının, düşük gelir, kötü konut koşulları, işsizlik ve maddi yoksunluk gibi her “yoksulluk göstergesi” arttıkça nasıl hızla yükseldiğini ortaya koyuyor. Fakat asıl çarpıcı olan, bu göstergeler arasında en yüksek belirleyicinin eğitim düzeyi olması.
Eğitim: Yoksulluğun Çemberini Yarabilen Tek Kapı
İncelemeye göre eğitim seviyesi düştükçe depresyon ve anksiyete riski katlanarak artıyor. Bunun nedeni yalnızca “diplomasızlık” değil; eğitimin sağlayabildiği erken çocukluk bakımına erişim, bilişsel beceri gelişimi, sosyal dayanışma, toplumsal hareketlilik imkânı, özgüven ve aidiyet hissi… Hepsi bir arada, ruh sağlığını koruyan görünmez bir kalkan işlevi görüyor.
Eğitimsizlik, o kalkanın kırılması; insanı çaresizlik, güvensizlik ve belirsiz bir geleceğin duygusal yüküyle baş başa bırakması anlamına geliyor. Gelirin az olmasından çok, güvencesizliğin yarattığı derin sarsıntı, ruh sağlığının en büyük kırılma noktası.
Patel ve Kleinman’ın daha önce yürüttüğü başka araştırmalar da aynı döngünün altını çiziyor:
– Ruhsal sorunlar iş gücünü zayıflatır,
– İş gücünün zayıflaması yoksulluğu artırır,
– Artan yoksulluk ruhsal bozuklukları daha da tetikler.
Bu, yoksulluğun görünmez yüzüdür: kırılgan bir zihin ekonomisi.
Güvencesizlik Çağı: Modern Yoksulluğun Psikolojisi
Bugün artık yoksulluk yalnızca “para eksikliği” değil; istikrarsız bir yaşamın gölgesi. Gelirin ne zaman düşeceğini, işin ne zaman biteceğini, kira artışının ya da sağlıksız ev koşullarının ne zaman kapıya dayanacağını bilmemek… Belirsizlik, depresyonun tohumudur.
Güvencesizlik, ruh sağlığını görünmez bir yangın gibi içten içe yakar.
Bu insanlık durumunu anlamak için istatistiklerden öteye bakmak gerek. Gece yarısı uyuyamayan babanın nefesi, ertesi gün okula giyecek ayakkabısı olmayan kız çocuğunun sessizliğidir bu. Gündelik hayatın en küçük krizleri, yoksul insanlarda neden daha ağır yaşanır, işte bu yüzden: Zihin zaten sürekli alarm halindedir.
Eğitime Yatırım: En Ucuz ve En Etkili Ruh Sağlığı Politikası
Araştırmaların hemen hepsi, basit ama görmezden gelinen bir gerçeğe işaret ediyor:
Eğitime yapılan yatırım, ruh sağlığına yapılan en güçlü yatırımdır.
Sosyal politika uzmanları bu ilişkinin tesadüf olmadığını söylüyor. Erken çocukluk döneminde alınan kaliteli eğitim, ileriki yaşların ruhsal direncini doğrudan belirliyor. İyi bir okul, güvenli bir sosyal çevre, nitelikli öğretmenler… Bunlar, toplumların görünmeyen ruh sağlığı altyapısıdır.
Aynı araştırma, sosyal sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi, finansal destek mekanizmalarının genişletilmesi ve toplumsal güvencelerin artırılmasının ruh sağlığını koruyucu etkisine de işaret ediyor. Yani kamu politikalarının yalnızca cüzdan değil, zihin sağlığı açısından da belirleyici olduğu açık.
Son Söz: Yoksulluk Bir Ekonomi Sorunu Değil, Bir İnsanlık Sorunu
Her yeni ekonomik kriz, yalnızca alım gücünü değil, ülkelerin ruh gücünü de aşındırıyor. Depresyonu bireysel zayıflık olarak gören eski yaklaşımlar, yoksulluğun görünmez şiddetini anlamaktan uzak. Oysa bu araştırma bir kez daha gösteriyor ki:
Yoksulluğun en büyük tahribatı, insanın içindeki sessiz yeri çökertmesinde gizli.
Bu yüzden mesele yalnızca ekmek, kira, faturalar meselesi değildir.
Bu mesele, toplumun ruhunu ayakta tutma meselesidir.
Eğitim, sosyal güvence ve adil bölüşüm olmadan ruh sağlığı da iyileşmez.
Çünkü insanın iç yoksulluğu, dışındaki yoksulluğu her zaman aşar;
ve bir toplum, ruhu tükenmiş bireylerle hiçbir yere gidemez.
